Liberal Eğitim Programı (2) - Yazar: Yalçın Çetinkaya

Bu haftaki tartışmalarımızla, gerçek yaşamdaki pratikler referans alındığında “liberal eğitime” ilişkin ciddi bir karmaşanın, ikilemlerin ve yanıt bulmakta zorlanılan soruların var olduğunu anlamış olduk. Eski Yunan’dan bugüne değin çeşitli formlara bürünen ancak düşünsel özgürlük ve bireyin entelektüel gelişiminden asla vazgeçmeyen liberal eğitim, ideallerindeki çekiciliğe rağmen bir dizi sınırlılığı beraberinde getirmekten kendini kurtaramamıştır. Tartışmalarımızdan yola çıkarak, liberal eğitimin her yeniden tanımlanma çabasında farklı bir karmaşanın ortaya çıktığını söylemek de yanlış olmayacaktır.

Değerli bilginin peşinden koşulmasının temel ilke olarak kabul gördüğü liberal eğitim için her türlü bilginin bu niteliğe sahip olmadığını anlıyoruz. Bu ayrımın yapılmasındaki temel ölçüt bilginin kendisinin amaç olarak değerlendirilmesi ve böylece aklın gelişimine katkı sağlamasıdır. Liberal eğitim değerli bilgi için Matematik, Fen, Edebiyat, Felsefe ve Tarih gibi disiplinleri işaret ederken, uygulamaya yönelik bilgiyi kıymetsiz bulmaktadır, çünkü amaca götüren bir enstrümana dönüşen bilgi temel ölçütü karşılamaktan uzaktır. Örneğin, aklın gelişimini destekleyen felsefi bilgi değerli bulunurken, uygulamaya yönelik olan tıbbi bilgi değersizdir. İnsanlığın yüksek yararına bile olsa, uygulamadan gelen faydası gözetilerek öğrenilen bir bilginin liberal eğitimde yeri yoktur. Hatta eski Yunan’a kadar uzanan Platoncu bakış açısına göre uygulamaya dönük bilgi aklı geliştirmek bir yana, aklı gereksiz yere meşgul eden ve ruhu bozan bir etkiye sahiptir.

Diğer taraftan liberal eğitimdeki temel anlayışa göre motivasyonumuz içsel faktörlerden kaynaklanır; herkesin doğasında var olan “merak ve ilgi” bizleri bilgiye ulaşmak için motive eder. Ancak, öğrenmelerimizi düşündüğümüzde “merak ve ilgiden” kaynaklanan bilgiyle, bize yarar sağladığı için edindiğimiz bilgiyi keskin bir biçimde ayırmanın her zaman mümkün olmadığını söyleyebiliriz. Öğrenmeye yönelmemiz doğrudan bilginin kendisinden kaynaklanmayabilir ya da öyle başlayıp sonradan farklılaşabilir. Örneğin, soyut problemleri çözmeyi seven bir kişi matematikle ilgilenmeye başlayabilir, ancak matematik bilgisinin sağladığı yararlar nedeniyle sonradan öğrenme amacı değişebilir. Bunun tam tersi olarak matematik öğretmeni olma amacıyla bu alanla ilgilenirken, zamanla bireyin öğrenmesindeki motivasyon kaynağı değişebilir ve merakı öğrenmesinin arkasındaki yeni itici güç olabilir. Bu noktada akla farklı bir soru da gelebilir. Liberal eğitim için Matematik bilgisi değerli bilgidir çünkü aklın besini olarak nitelendirilen bilgi türündedir. Peki bu bilgi uygulamaya dönük yararından ötürü öğrenildiğinde değersizleşmekte midir, yani sadece eylemsizlik içerdiğinde mi değerlidir? Bu liberal eğitimdeki benim oldukça ilginç bulduğum karmaşalardan sadece biridir.

Diğer taraftan, liberal eğitimin bireyin uzmanlaşmasına karşı çıkması ve bunu aşağı bir durum olarak nitelendirmesi günümüz dinamikleri ile örtüşmemektedir. Kişilerin kendilerini sadece entelektüel açıdan geliştirirken, herhangi bir mesleki uzmanlık kazanmamaları toplumsal yaşam içerisinde yer bulmalarını zora sokacaktır. Ancak, sadece bir disiplinin sınırları içerisinde kalan ve başka disiplinlerce desteklenmeyen uzmanlaşmanın da eksik kalacağını düşünüyorum. Bireyleri yaşamdaki çok çeşitli sorun alanlarıyla mücadelede tek bir disiplinin sınırlılığına terk etmek, örneğin bir kişiyi sadece alanında çok başarılı bir bilim insanı olarak yetiştirmek bir yanı ile eksiktir; yaşam çok boyutlu, sorun alanları ise çok çeşitlidir. Ancak bu kez de hangi bilginin öğretileceği en önemli sorun olarak cevaplandırılmayı beklemektedir. Bireyin tam bir gelişimi için öğrenmesi gerekenler nelerdir? Bunları kim, neye göre belirlemektedir? Ne kadar süre ayrılmalıdır? Tüm bunlar cevaplandırılması çok da kolay olmayan sorulardır.

Öğrenenin düşünsel özgürlüğü liberal eğitimin önceliklerinden biri gibi görünmektedir. Ancak değerli bilginin baskınlığı ve konu alanının fazlaca öne çıkması, bireyin düşünsel özgürlüğünü tehlikeye atar niteliktedir. Bilginin sorgulanamaz oluşu öğretmene ciddi bir otorite kazandırmaktadır; bilginin dokunulmazlığı bir bakıma öğretmenin de sorgulanamayacağı anlamını taşımaktadır. Oysa, sorgulama alanının daraltılması bireyin özgürleştirilmesiyle bağdaşmamakta ve aykırı durmaktadır. Başka bir açıdan da kişilerin gerçekten özgürleşemediğini söylemek mümkündür: liberal eğitimde doğru ve öğrenilmeye değer bilgi güç erkleri tarafından belirlenmekte, dolayısıyla baskın ideolojilerin ölçütlerine uygun düşünce biçimleri empoze edilmeye çalışılmaktadır.  Bana göre bunun en doğal ve beklenen sonucu “düşünsel özgürlüğün” örselenmesi ve zarar görmesidir. Gerçi, liberal eğitimin bu eleştiriye vereceği yanıt çoktan hazırdır: “entelektüellerin seçtiği bilgi bireyi özgürleştiren bilgidir”. Entelektüeller bizler için uygun olan ve bizi özgürleştiren bilgiyi seçer, dolayısıyla “düşünsel özgürlüğe” gidilen yolda sapma yoktur. Elbette söylem olarak tutarlılığı olsa bile, özellikle kendi ülkemizi düşündüğümüzde, ikna ediciliği oldukça zayıf ve tatmin edici bir yanıt olmaktan uzaktır. Karar vericilerin özgür bireyleri mi, yoksa kendi ideallerindeki bireyleri mi isteyeceği/istediği aşikardır.

Eğitim sistemimizin liberal eğitim anlayışının etkisiyle kurgulanmış olduğunu söyleyebiliriz; milli eğitimin temel amaçlarında liberal eğitim yaklaşımının izleri açıkça görülebilmektedir. Ülkemizde eğitimin özgürlükçü anlayışın üzerine tasarımlandığını varsayarsak, sormamız gereken bazı sorular şunlardır: Bizler özgür bireyler olarak mı yetiştik? Farklılıklara saygılı ve önyargılardan arınık kişiler miyiz? Hiçbir dogmanın etkisinde kalmadan kararlar alabilen ve bunları rasyonel dayanaklarla gerekçelendirebilen kimseler miyiz? Bu sorulara kendi bağlamımızı düşündüğümüzde iç açıcı cevaplar veremeyeceğimiz ne yazık ki ortadadır. Peki bunun sebebi nedir? Liberal eğitim, söylemlerine uygun olarak işe koşulmamakta mıdır? Yoksa sorun liberal eğitimin doğru biçimde uygulanmasında değil, bizzat kendisinde midir? Entelektüellerin bilgisi, öyle olduğu varsayımına rağmen, bizi her zaman özgürleştirmemekte midir?